Verticale zonnewijzer aan planetarium te Ravenna in Italië

In juli 2005 maakte ik een fietstocht in de provincie Emilia Romagna in Italië. Op doortocht in Ravenna kwam ik langs een park dat nog gesloten was. (wegens de hitte begon ik zeer vroeg te fietsen). Door de poort van het park zag ik een zeer grote zonnewijzer aan een gebouw. Ik trachtte van op afstand enkele foto’s te maken en toen ik daarmee bezig was kwam de parkwachter en opende de poort. Het was namelijk 7 h geworden en dat bleek het openingsuur van het park. Ik had nu de gelegenheid om de zonnewijzer beter te bekijken.

De locatie van de zonnewijzer is 44° 24’ 47” NB en 12° 12’ 30” OL.
Adres:
Planetarium van Ravenna
Viale Santi Baldini 4/A
48100 Ravenna
Italië

Het instrument werd in 1997 aan de muur van het planetarium bevestigd. De zonnewijzer is waardevol wegens zijn doordacht wetenschappelijk ontwerp in combinatie met de mooie kunstzinnige beschilderingen op keramische tegels. Het volledige geheel bestaat uit 66 tegels van 60 cm bij 60 cm. De totale maten zijn: 6,6 m breed bij 3,6 m hoog.

De zonnewijzer heeft 5 afzonderlijke gedeelten die bestaan uit:
1. De hoofdzonnewijzer in het midden.
2. Een zonnewijzer die de hoogte en het azimut van de zon weergeeft links-boven.
3. Een cirkelvormige tabel die de paasdatum weergeeft links-midden.
4. Een tabel met verschil tussen Middel Europese Tijd (MET) en Ware Zonnetijd (WZT) links-beneden.
5. Een analemma aan de rechterzijde.

De hoofdzonnewijzer

Dit instrument heeft 2 delen. Op het bovenste deel is een zonnewijzer weergegeven die de ware zonnetijd van 5 h tot 14 h aanduidt. Tijdaanwijzing na 14 h is moeilijk wegens de declinatie van de muur die 54° 39’ oost bedraagt. Op het onderste gedeelte kan men de hyperbolische datumlijnen zien. Op het einde van de datumlijnen vallen het uur van zonsopkomst en zonsondergang op. De tekens van de dierenriem zijn aan onderzijde en bovenzijde afgebeeld. De zwarte uurlijnen van de bovenste zonnewijzer zijn naar het lager gelegen deel doorgetrokken. Op het onderste gedeelte staan tevens de Italiaanse en Babylonische uurlijnen.
Rond de stijldoorgang zijn in een concentrische boog de namen van 17 hoofdsteden duidelijk merkbaar.
Het tafereel is perfect beschilderd met maanmotieven en andere astronomische objecten.
De afmetingen van de hoofdzonnewijzer zijn 4,20 m breed bij 3,60 m hoog.
Wegens zijn grootte en het feit dat men dicht bij de zonnewijzer kan komen, kan het uur zeer nauwkeurig aflezen worden. Spijtig genoeg heb ik dit niet kunnen controleren omdat de zonnewijzer zo vroeg in de morgen nog in de schaduw van de omringende bomen stond.

De azimutzonnewijzer

Op deze zonnewijzer kan men de hoogte en het azimut van de zon aflezen. De grenzen van het tafereel zijn:
Hoogte van 0° tot 70° en azimut van + 90° tot – 20°.
De hoogte van 0° wordt aangeduid bij zonsopgang en zonsondergang.
De hoogte van ongeveer 70° wordt aangeduid rond 21 juni wanneer de zon het meridiaanvlak in het zuiden snijdt. Om juist te zijn is dit: 44° 24’ 47” (NB) + 23° 26’ (aardashelling) = 67° 50’ 47”. Als men goed kijkt valt de schaduw van het einde van de gnomon op 21 juni 12 h onder de onderzijde van het tafereel. De schaduw valt ook buiten de linkerzijde van het tafereel op 21 juni bij zonsopkomst. In feite is het tafereel een beetje te klein ontworpen.
Het witte gedeelte van het tafereel kan nooit beschenen worden door de zon omdat de hoogte daar meer dan 70° bedraagt. Dit is zuiver theorie omdat de zon bij een azimut van 45 ° toch nooit zo hoog kan komen. Dit wit vlak geeft dus twijfels.

Tabel voor paasdatum

Deze tabel geeft de paasdatums van 1995 tot 2070. De keuze voor deze tabel komt omdat in het museum Arcivescovile van Ravenna de oudste paasdatumtabel te zien is ter wereld. Deze tabel geeft de paasdatums van 532 tot 676. Deze ouderdom klopt, want het is de geleerde Dionysius, die als eerste in het jaar 525 de pauselijke kanselarij van advies moest dienen inzake de juiste paasdatum.
Het uitrekenen van de paasdatum is omslachtig en zeer belangrijk. Het is immers de paasdatum die ook de datums van andere belangrijke kerkelijke feestdagen bepaald.

Compensatietabel voor Middel Europese tijd en Ware Zonnetijd

Deze tabel geeft het verschil tussen Middel Europese Tijd (wintertijd) en ware zonnetijd. De waarden zijn berekend door middel van de tijdvereffening (verschil tussen ware zonnetijd en middelbare zonnetijd en het verschil in tijd tussen 12° 12’ 30” OL van Ravenna en 15° OL. Het is duidelijk dat in Ravenna de kloktijd in de winter vrij dicht aanleunt bij de ware zonnetijd. Dit kan niet gezegd worden van België waar het verschil groter is door zijn meer westelijke ligging van +/- 4° OL.

Analemma

De analemma is een grafische weergave van de compensatietabel die hiervoor beschreven is. Links boven de analemma is een ijzeren plaat met gat gemonteerd. Door het gat kan een zonnestraal op de analemma of op de middaglijn (verticale lijn gemerkt met “M”) vallen.
In het eerste geval geeft deze lichtvlek 12 h kloktijd bij winteruur of 1 h kloktijd bij zomeruur.
Indien de lichtvlek op de middaglijn valt heeft men 12 h ware zonnetijd.

Besluit
In de provincie Emilia Romagna zijn veel zonnewijzers aan kerken en openbare gebouwen te zien. Opmerkelijk is dat er veel recent zijn geconstrueerd. Ravenna is zeker een omweg waard. Andere mooie kunststeden in dezelfde provincie zijn Ferrara, Modena, Bologna en Parma. Emilia Romagna is er zeer geschikt om te fietsen wegens zijn vlak landschap.

P. Oyen